TITLE: Metal alloys used in orthodontics

STRESZCZENIE: Celem tego artykułu jest przedstawienie czytelnikowi przeglądu piśmiennictwa na temat różnych stopów metali stosowanych podczas leczenia ortodontycznego aparatami stałymi. Autor przedstawia podział stopów wraz z ich podstawowymi właściwościami.

SŁOWA KLUCZOWE: stałe aparaty ortodontyczne, stopy metali, korozja

SUMMARY: The purpose of this article is to provide the reader with literature information on the various metal alloys used during orthodontic treatment with fixed appliances. The author presents the classification of alloys along with their basic properties.

KEYWORDS: fixed orthodontic appliances, metal alloys, corrosion

Pojawienie się nauk o materiałach dentystycznych w ortodoncji zbiegło się z pierwszymi zastosowaniami ortodontycznymi stopów złota i drutu stalowego przez Edwarda Hartleya Angle’a (1855-1930), ojca współczesnej ortodoncji. Odkrył on, że siłę wymaganą do przemieszczania zębów zapewnia elastyczność drutu ortodontycznego.

W czasie gdy Angle i Tweed opublikowali swoje przełomowe badanie w pierwszej połowie XX wieku,  tylko druty ze stopu złota i niklu miały wystarczającą elastyczność i odporność na korozję w zastosowaniu ortodontycznym. Zastosowano je, ponieważ samo złoto jest zbyt miękkie dla większości zastosowań dentystycznych. Jednak druty z tych stopów ostatecznie stały się przestarzałe ze względu na ich
zaporowe koszty i wprowadzenie drutów ze stali nierdzewnej. Te ostatnie są bardzo odporne na rdzę dzięki stosunkowo wysokiej zawartości chromu.

Ostatnią fazą leczenia ortodontycznego jest retencja. Po wyrównaniu zębów muszą być biernie utrzymywane w ich ostatecznej pozycji, aby umożliwić gojenie tkanek, które szybko dostosowują się podczas ruchu ortodontycznego zęba – kości wyrostka zębodołowego, więzadła przyzębia i tkanek podtrzymujących dziąsła. Ta faza gojenia trwa na ogół przez 12 miesięcy po zakończeniu aktywnego leczenia ortodontycznego. Jednak przerwanie retencji po 12 miesiącach może nadal skutkować nawrotem – powrotem zębów do pozycji sprzed leczenia ortodontycznego. Istnieje wiele potencjalnych czynników, które mogą powodować nawrót po zakończeniu retencji, w tym nacisk tkanek miękkich z ust i języka oraz przyczyny jatrogenne, takie jak nadmierne rozszerzanie się łuków zębowych. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na powrót uzębienia do stanu pierwotnego jest dalszy wzrost szczęk po leczeniu ortodontycznym.

Powszechnie przyjmuje się, że różnicowy wzrost szczęk jest głównym czynnikiem przyczyniającym się do nawrotu. Zgodnie z gradientem wzrostu, żuchwa zwykle rośnie później i dłużej niż szczęka. Ten późny wzrost żuchwy predysponuje siekacze żuchwy do powrotu do zatłoczonej pozycji. Nawet pacjenci poddawani leczeniu ortodontycznemu jako dorośli, u których pozostał minimalny wzrost twarzy, regularnie doświadczają stłoczeń dolnych siekaczy. Obserwacje te są sprzeczne z pierwotnym poglądem na stabilność ortodontyczną Edwarda Angle’a, który uważał, że nawrót nie nastąpi, jeśli zęby zostaną umieszczone w idealnym zgryzie. Bardziej aktualny pogląd na retencję wyjaśnia w swoich pracach Nanda, który łączy stałe zmiany w ustawieniu i okluzji zębów z normalnymi zmianami wynikającymi z procesu starzenia reszty ciała i stwierdza, że jedyny sposób na osiągnięcie właściwej pozycji zębów może zapewnić pacjentom długotrwała retencja.

Aparaty stałe

Zgodnie z akceptacją długotrwałej retencji wielu ortodontów stosuje aparaty retencyjne stałe – odcinek drutu przymocowany za pomocą cementu do powierzchni językowych zębów przednich. Niektórzy klinicyści decydują się na stosowanie stałych aparatów retencyjnych w sytuacjach klinicznych z większą skłonnością do nawrotu, podczas gdy inni decydują się na ich rutynowe stosowanie. Korzyści ze stosowania stałych aparatów retencyjnych obejmują omijanie potencjalnych problemów związanych z podatnością pacjenta, które pojawiają się w przypadku aparatów ruchomych, takich jak utrata lub złamanie aparatów ruchomych lub po prostu zapominanie o noszeniu aparatu ruchomego przez przepisane godziny dziennie. Stałe aparaty retencyjne mogą również pozostawać na swoim miejscu przez wiele lat – doniesiono, że 98,9% stałych aparatów żuchwowych i 97,6% stałych aparatów szczękowych było nadal na miejscu po 10-15 latach obserwacji. Często przytaczaną wadą stałych aparatów retencyjnych jest przeszkoda w dobrej higienie jamy ustnej – problem niespotykany na ogół w przypadku aparatów ruchomych. Część badaczy odrzuca jednak ten pogląd, nie znajdując znaczących różnic we wskaźnikach płytki nazębnej, krwawieniach podczas sondowania i głębokości sondowania u pacjentów ze stałymi aparatami retencyjnymi, aparatami Hawleya lub przezroczystymi aparatami retencyjnymi –  szynami formowanymi próżniowo.

Jednym z ważniejszych elementów aparatu jest lity drut o średnicy od 0,071 do 0,081 cm lub wielożyłowy drut o średnicy 0,05 do 0,055 cm przyklejony do językowych powierzchni siekaczy.

Podczas wykonywania aparatów należy pamiętać, że drut lity o określonej średnicy ma większą sztywność niż drut wielożyłowy o tej samej średnicy. Duży wpływ na sztywność elementu ma również długość odcinka drutu pomiędzy punktami przylegania do powierzchni zęba – krótszy odcinek drutu o określonej średnicy jest sztywniejszy niż dłuższy drut o tej samej średnicy. Pożądane jest, aby zamocowany drut był wystarczająco sztywny, gdyż musi opierać się ruchowi zębów w kierunku położenia pierwotnego. Z drugiej jednak strony drut nie może być zbyt sztywny, aby uniemożliwić zębom wykazywanie swoich fizjologicznych ruchów podczas procesu rozdrabniania pokarmów. Jeżeli drut przekracza tę sztywność, siły działające podczas normalnego funkcjonowania spowodują jego pęknięcie lub od cementowanie. Jeżeli do stałego elementu retencyjnego używany jest drut lity, musi być dłuższy odstęp drutu między punktami łączenia, aby umożliwić fizjologiczny ruch siekaczy; dlatego lite druty są przyklejone tylko do kłów. Drut wielożyłowy, który jest mniej sztywny niż drut lity, nie może oprzeć się siłom nawrotu, jeśli nie jest połączony z wieloma zębami wzdłuż jego rozpiętości, aby zwiększyć jego sztywność.

Wybór między typami drutów i protokołami łączenia należy do uznania lekarza, ponieważ nie ma dostępnego oficjalnego protokołu. Lekarz może wziąć pod uwagę wiele czynników przy wyborze między drutem litym lub wielożyłowym przy zastosowaniu w stałych elementach aparatu, w tym szybkość odklejania i złamania drutu, skuteczność w utrzymaniu wyrównania siekaczy oraz łatwość higieny jamy ustnej. Stwierdzono, że druty lite rzadziej odklejają się od zębów.

Oprócz wyboru drutu litego lub wielożyłowego lekarze mają wiele możliwości wyboru materiału na stały aparat retencyjny. Ze względu na brak uogólnionego protokołu retencji, klinicyści wybierają drut do stałego elementu na podstawie doświadczenia klinicznego, kosztu materiału i wielu innych czynników. Dostępne materiały dla stałych aparatów obejmują: stal nierdzewną, stopy kobaltowo-chromowe, stopy beta-tytanowe, stopy pozłacane i inne.

Stal nierdzewna

Typowy drut ze stali nierdzewnej składa się z 18% chromu i 8% niklu (stąd stal użyta w tym drucie nazywana jest stalą nierdzewną 18-8). Ze względu na wysoką odporność na korozję, doskonałe właściwości utwardzania zgniotu i niski współczynnik tarcia stal nierdzewna stała się standardowym materiałem do zastosowań ortodontycznych. W latach 60. powszechnie zrezygnowano ze stosowania drutów ortodontycznych ze stopu złota na rzecz drutów ze stali nierdzewnej.

Obecnie najczęściej stosowana jest stal nierdzewna typu 304, składająca się z 18-20% chromu, 8-10% niklu, niewielkiej ilości węgla i bilansu żelaza. Chrom zawarty w stopie reaguje z tlenem w środowisku, tworząc pasywną powierzchnię, a nikiel stabilizuje austenityczną strukturę stali.

Materiały stosowane do produkcji elementów podstawy zamka ortodontycznego oraz wsporników to głównie stopy stali nierdzewnej typu austenitycznego (303L, 304L, 316L, PH 17-4).

Ogólnie rzecz biorąc, stopy stali nierdzewnej są stosunkowo łatwe do lutowania, chociaż niektóre stopy zawierające Ti lub Al wymagają dodatkowych środków ostrożności, aby uniknąć utleniania podczas cyklu lutowania.

Lutowanie tych stali może się zmieniać w zależności od składu stopu, natomiast jakość lutowanych połączeń zależy od doboru procesu lutowania, temperatury, lutu oraz rodzaju zastosowanej atmosfery ochronnej lub topnika. Większość stopów stali nierdzewnej można lutować dowolnym z kilku różnych rodzin spoiw, w tym Ag, Ni, Cu i Au.

Chrom kobalt

Stopy kobaltowo-chromowe pojawiły się w latach 60. Pierwsze druty kobaltowo-chromowe (Elgiloy) zostały opracowane w Stanach Zjednoczonych przez Rocky Mountain Co. (Denver, CO).

Zwykle zawiera on: 40% kobaltu, 20% chromu, 16% żelaza, 15% niklu i innych pierwiastków, odznacza się sztywnością porównywalną dostali nierdzewnej, ale ma zwiększoną odkształcalność.

Podobnie jak stale, nierdzewne stopy kobaltowo-chromowe są również podatne na obróbkę cieplną i są dostępne w czterech różnych stopniach twardości. Aby wykonać różne pętle, zagięcia w kształcie litery V i przesunięcia w łuku, potrzebne są druty o różnych stopniach twardości. Jedną z zalet używania Elgiloy do zastosowań ortodontycznych jest jego niska twardość. Po ukształtowaniu Elgiloy można utwardzać poprzez obróbkę cieplną, co znacznie zwiększa jego wytrzymałość. Po obróbce cieplnej najdelikatniejszy Elgiloy uzyskuje twardość odpowiadającą twardości stali nierdzewnej, podczas gdy twardszy Elgiloy uzyskuje twardość odpowiadającą twardości „super” stali.

W zastosowaniach ortodontycznych metale szlachetne zostały zastąpione stalami nierdzewnymi i Elgiloy, które mają znacznie wyższą wytrzymałość i sprężystość, porównywalną odporność na korozję i niższy koszt. Unikalne właściwości Elgiloy i stali nierdzewnej sprawiły, że stały się one standardowymi materiałami dla drutów ortodontycznych w ciągu ostatnich 70 lat.

Stopy niklowo-tytanowe

Ze względu na biokompatybilność i inne korzystne właściwości, tytan jest obecnie stosowany w wielu dziedzinach stomatologii w postaci czystej lub stopowej. Na przykład stopy tytanu są coraz częściej wykorzystywane do produkcji drutów ortodontycznych, odlewanych części protez szkieletowych, implantów i innych urządzeń dentystycznych.

Buehler w 1962 roku w Naval Ordnance Laboratory opracował stop znany jako Nitinol (tj. niklowo-tytanowy). Pierwsze praktyczne zastosowanie tego materiału miało miejsce w antenie satelity kosmicznego. Druty ortodontyczne niklowo-tytanowe (NiTi) (50% niklu i 50% tytanu) zostały po raz pierwszy zastosowane przez Andreasena i współpracowników na początku lat 70. Korporacja Unitek (obecnie 3M Unitek, Monrovia, CA, USA) uzyskała licencję patentową na Nitinol w 1974 roku i obecnie oferuje stabilizowaną martenzytyczną formę Nitinolu, która nie podlega efektowi pamięci kształtu. Stopy te zawierały: 80% tytanu, 11,5% molibdenu, 6% cyrkonu i 4,5% cyny.

W 1986 roku „superelastyczne” stopy NiTi zostały również opracowane przez badaczy w Chinach i Japonii. W tym stopie przybliżony procent atomów tych dwóch pierwiastków jest taki sam. Należy
do grupy materiałów inteligentnych, wykazujących efekt pamięci kształtu. Praktyczne zastosowanie znalazł przy zawartości 53-57% masowego niklu Neo Sentalloy, który jest prawdziwie aktywnym stopem martenzytycznym (w silnie przechłodzonych stopach może dojść do zmiany fazy wysokotemperaturowej w nową fazę o dokładnie takim samym składzie chemicznym, lecz odmiennej strukturze krystalicznej; z tego powodu przemianę martenzytyczną określa się mianem bezdyfuzyjnej). Neo Sentalloy jest pseudoelastyczny podczas formowania i termoelastyczny podczas powtórnej obróbki cieplnej. W 1994 roku wprowadzono trzy produkty NiTi, które zawierają również chrom i wykazują efekt pamięci kształtu w temperaturze 27°C, 35°C lub 40°C.

Łuki ortodontyczne wykonane z NiTi są obecnie szeroko stosowane, ponieważ ich niski stosunek obciążenia do ugięcia zapewnia pożądany poziom siły i jej dobrą kontrolę. Zastosowanie drutów NiTi znacznie uprościło początkową fazę leczenia ortodontycznego ze względu na ich superelastyczne właściwości i stałe niskie siły w szerokim zakresie aktywacji. Jednak mała odkształcalność takich superelastycznych drutów ogranicza ich zastosowanie w drugiej lub trzeciej fazie leczenia ortodontycznego.

b-Tytan

Stop tytanowo molibdenowy (TMA, Ormco/Sybron, Orange, CA, USA) jest stopem b-tytanowym, wprowadzonym na początku lat 80. do zastosowań ortodontycznych. Połączenie wysokiej wytrzymałości i sprężystości sprawia, że jest to doskonały wybór do sprężyn pomocniczych i wykonywania łuków, zwłaszcza łuków prostokątnych stosowanych w późnych etapach leczenia ortodontycznego krawędziowego. Ponieważ brakuje mu odkształcalności i sztywności drutu kobaltowo-chromowego, TMA nie nadaje się do zastosowań, które wymagają elastycznego drutu. Kolejną wadą drutów TMA jest ich duża chropowatość powierzchni, która powoduje duże tarci między łukiem a zamkiem. Jednak druty TMA ze modyfikowaną powierzchnią odznaczają się znacznie mniejszym tarciem.

Rozwój nowych stopów b-tytanu i innych stopów tytanu gwałtownie wzrósł w ostatnich latach, częściowo ze względu na wysoką biokompatybilność tych drutów jako bezniklowych.

Gummetal

Przygotowane metodą metalurgii proszków druty ortodontyczne posiadają odpowiednią mikrostrukturę i właściwości mechaniczne dzięki ich formowanych na zimno lub wyżarzaniu stopu (Ti-Nb-Ta-Zr-O), zwanego też Gummetalem lub TNTZO.

Materiał wykonany poprzez obróbkę na zimno wykazywał lepsze właściwości mechaniczne, wyższą wytrzymałość na rozciąganie (około 1000 MPa) i podobny moduł Younga (69 MPa) w porównaniu do drutów wyżarzanych. Ponadto drut TNTZO charakteryzował się wyższą odpornością na pełzanie i niższymi naprężeniami w porównaniu z drutami tytanowymi o tej samej średnicy.

Dodatek tlenu w stopie i dobra wydajność obróbki na zimno wytwarza mikrostrukturę podobną do marmuru, która nadaje Gummetalowi strukturę odkształconą plastycznie bez ruchu dyslokacyjnego kryształu. Tlen jest tutaj najważniejszym pierwiastkiem stopowym pod względem uzyskiwania jego wyjątkowych właściwości mechanicznych i wyjątkowego odkształcania.

Cztery firmy współpracowały przy opracowywaniu Gummetalu do terapii ortodontycznej: Sekcja Badań Metalurgii Toyota Central R & D Labs., Inc.; Toyotsu Material Inc.; Maruem Works Co., Ltd. i Rocky Mountain Morita Corporation, pod kierownictwem profesora Shin Hasegawa z Kanagawa Dental University
w Japonii. Gummetal znalazł obecnie szerokie zastosowanie podczas wytwarzanie aparatów ortodontycznych, które zapewniają prawie optymalny rozkład siły dla stabilnego i delikatnego przemieszczania się zębów.

Właściwości Gummetalu, które sprawiają, że nadaje się do zastosowań ortodontycznych, można podsumować w następujący sposób:

1. Wysoka elastyczność i superelastyczność.

2. Łatwiejsze gięcie i łatwiejszy w obsłudze w porównaniu z innymi drutami ze stopu tytanu, takimi jak druty CoCr (Elgiloy).

3. Wysoka sprężystość bez histerezy, umożliwia łatwą kontrolę siły ortodontycznej.

4. Nie zawiera niklu i metali ciężkich (nietoksyczny).

5. Niepodatny na twardnienie, rzadko występują pęknięcia wewnątrzustne.

6. Niski współczynnik tarcia nadaje się do mechaniki ślizgowej ortodontycznego ruchu zębów.

Łuk wykonany ze stopu Gummetalu może być przydatny w początkowej fazie leczenia ortodontycznego, alternatywnie do drutów NiTi. Wykazuje jednak pewne odkształcenia plastyczne, co kwestionuje jego supersprężystość. Zakłada się, że stop Gummetal może być stosowany u pacjentów cierpiących na alergię na nikiel – wszystkie pierwiastki atomowe stopu są nietoksyczne i biokompatybilne. Łuk wykonany z Gummetalu ma bardzo niską stałą modułu Younga w temperaturze o wysokiej wytrzymałości na rozciąganie, co zapewnia mniejszą siłę niż Nitinol i TMA, ale wyższą niż drut Supercable.

Zastosowania kliniczne drutu Gum Metal

Do tej pory żaden drut ortodontyczny nie wykazywał wszystkich idealnych właściwości. Dlatego też ortodonci stosują różne rodzaje drutów do różnych celów i wymagań leczenia. Ze względu na niski moduł Younga siła wytwarzana podczas deformacji Gummetal jest niewielka, nawet w przypadku drutu prostokątnego. Elastyczna charakterystyka odkształcenia Gummetalu jest odpowiednia do leczenia wczesnych stadiów stłoczeń. Ponieważ nie jest to zgodne z prawem Hooke’a, Gummetal wytwarza małą siłę ortodontyczną, nawet przy dużym przemieszczeniu. W ten sposób zastosowanie takiego drutu skraca nie tylko całkowity czas leczenia ortodontycznego, ale także liczbę wizyt u ortodonty potrzebnych do wymiany drutu.

Nordstrom i wsp. porównali druty ortodontyczne Gummetal i 0,016" NiTi podczas ustawiania zębów w pierwszych dwóch miesiącach leczenia. 28 pacjentów podzielono na dwie równe grupy. Podczas leczenia wykonano skany cyfrowe, a następnie wykorzystano je do oceny zmian wskaźnika nieregularności Little’a oraz zmian szerokości międzytrzonowych i międzytrzonowych. W przypadku drutu Gummetal
w pierwszym miesiącu zaobserwowano 27% zmniejszenie stłoczenia, a dodatkowe 25%zmniejszenie stłoczenia zaobserwowano w kolejnym miesiącu. Nie zaobserwowano istotnej różnicy w zmniejszaniu się nieregularności między obiema grupami w czasie.

Korozja metali w jamie ustnej

Korozja to proces elektrochemiczny, który powoduje zniszczenie metalu. Korozja składa się z dwóch reakcji – utleniania na anodzie i redukcji na katodzie. Interesująca jest reakcja anodowa, ponieważ jest to reakcja, w której atomy metalu są rozpuszczane, wypierając je w postaci jonów do otaczającego środowiska. W środowisku jamy ustnej ślina zawiera rozpuszczone elektrolity i enzymy. Chociaż działa jak bufor, spożywana żywność i napoje mogą tworzyć kwaśne środowisko. Bogate w elektrolity i kwaśne środowisko jamy ustnej predysponuje stopy metali do korozji.

Warstwa pasywnego tlenku na powierzchni stopów ortodontycznych sprawia, że są one odporne na korozję, ale te warstwy pasywne mogą w pewnych warunkach powoli rozpuszczać się, odsłaniając znajdujące się pod nimi jony metali i umożliwiając im dyfuzję do roztworu. Warstwa pasywna jest zdolna do ponownego przekształcenia, ale brak przekształcenia warstwy pasywnej  może umożliwić kontynuację reakcji anodowej aż do znacznej degradacji metalu.

Kim i in. donoszą, że stal nierdzewna była podatna na korozję, podczas gdy stop beta-tytanu doświadczył bardzo małej korozji. Kuhta i in. wykryli znaczne ilości jonów chromu, niklu i żelaza wypłukiwanych z drutów ze stali nierdzewnej. Wiadomo również, że obecność jonów fluorkowych w środowisku predysponuje stop do korozji wżerowej – destrukcyjnej postaci korozji, w której warstwa pasywna nie może się odbudować.

Korozja metali ma znaczenie kliniczne z dwóch powodów – pierwszym z nich jest pogorszenie właściwości mechanicznych drutu. Chropowatość powierzchni metalu i samoistne osłabienie metalu może wystąpić wraz z przedłużającą się korozją, która może ostatecznie prowadzić do mechanicznego uszkodzenia aparatu ortodontycznego.

Drugim powodem do rozważenia korozji metali w aparatach ortodontycznych jest potencjalny biologiczny wpływ na pacjenta. Ogólnie rzecz biorąc, badania określające ilościowe uwalnianie niklu i chromu z drutów ortodontycznych wskazują, że zawartości te są poniżej poziomu, który powodowałby toksyczne działanie ogólnoustrojowe, ale są obecne w wystarczająco dużych ilościach, aby wywołać reakcję alergiczną. W literaturze istnieją opisy przypadków reakcji alergicznych wywołanych aparatami ortodontycznymi.

Fernández-Mińano i in. pobrali również próbki nabłonka błony śluzowej policzka od pacjentów z zamkami ze stali nierdzewnej, bezniklowymi lub tytanowymi. Wykorzystując test kometowy, stwierdzono, że komórki w kontakcie z zamkami ze stali nierdzewnej i bez niklu doznały uszkodzenia DNA, podczas gdy zamki tytanowe nie wykazywały działania genotoksycznego.

Piśmiennictwo

1. Kuhlberg A., Nanda R.: Biomechanics and Esthetic Strategies in Clinical Orthodontics. Wyd. Elsevier, 2005, 1-16.

2. Chang H.P., Tseng Y.C.: A novel b-titanium alloy orthodontic wire. „Kaohsiung Journal of Medical Sciences„, 2018, 34, 202-206.

3. Zinelis S., Annousaki O., Eliades T.: Elemental Composition of Brazing Alloys in Metallic Orthodontic Brackets. „Angle Orthodontist„, 2004, 74, 3, 394-399.

4. Schmeidl K., Janiszewska-Olszowska J., Grocholewicz K.: Clinical Features and Physical Properties of Gummetal Orthodontic Wire in Comparison with Dissimilar Archwires: A Critical Review. „Hindawi BioMed Research International„, 2021, Article ID 6611979, 9 pages.

5. Lynn Groen T.: Corrosion Properties of Various Orthodontic Fixed Retention. „Master‘s Theses (2009-).„, 2020, 607.

6. Fernandes D.J., Peres R.V., Mendes A.M. et al.: Understanding the Shape-Memory Alloys Used in Orthodontics. „International Scholarly Research Network„, 2011, Article ID 132408, 6 pages doi:10.5402/2011/132408.

7. Nordstrom B.: Comparison of NiTi and TiNbTaZr archwires during initial orthodontic Alignment. https://etd.ohiolink.edu/apexprod/rws_etd/send_file/send?accession=osu1489752104804558&disposition=inline.

8. Kim H., Johnson J.W.: Corrosion of stainless steel, nickel-titanium, coated nickel-titanium, and titanium orthodontic wires. „Angle Orthod.„, 1999 Feb, 69 (1), 39-44.

9. Kuhta M., Pavlin D., Slaj M. et al.: Type of archwire and level of acidity: effects on the release of metal ions from orthodontic appliances. „Angle Orthod.„, 2009 Jan, 79 (1), 102-10.

10. Fernandez-Minano E., Ortiz C., Ascensión V et al.: Metallic ion content and damage to the DNA in oral mucosa cells of children with fixed orthodontic appliances. „Biometals: an International Journal on the Role of Meta Ions in Biology, Biochemistry, and Medicine.„, 2011,24, 935-41.